Inne cerkwie rumuńskie

Cerkwie Mołdawii

Cerkiew monastyru Neamţ

Monastyr Neamţ znajduje się w rejonie Neamţ, na południe od Bukowiny. Wzniesiony został pierwotnie w pierwszej połowie XV w. lub końcu XIV w. (za panowania Aleksandra Dobrego lub jego poprzedników), jednak dzisiejszy kształt zawdzięcza hospodarowi Stefanowi Wielkiemu, którego fundacja została ukończona w 1497 r. (ze starszej cerkwi pozostały jedynie resztki fundamentów widoczne na placu obok obecnej świątyni). Monastyr przez stulecia był niezmiernie istotnym centrum kulturalnym i artystycznym. Tutaj w XV stuleciu pracował najwybitniejszy z mołdawskich miniaturzystów, Gavril Uric. Znani są działający tutaj mołdawscy kronikarze – Macarie, który spisywał wydarzenia z czasów Piotra Raresza, oraz Eftimie, kronikarz Aleksandra Lapuşneanu. Stąd pochodzi wiele wspaniałych ksiąg znajdujących się dzisiaj w wielu rumuńskich monastyrach. Po okresie upadku w XVIII w., monastyr stał się jednym z ośrodków odrodzenia kulturalnego w XIX w. – tutaj powstała jedna z najważniejszych rumuńskich drukarni.

Cerkiew pokazuje dojrzałość mołdawskiego stylu architektonicznego epoki Stefana Wielkiego, łączy w sobie większość najistotniejszych rozwiązań wypracowanych w przeszło stuletnim okresie krystalizowania się stylu mołdawskiego i stanowi wzór dla następców Stefana Wielkiego wznoszących kolejne świątynie. Tutaj też po raz pierwszy wprowadzono do budowli dodatkowe pomieszczenie – komorę grobową, ustalając na pewien czas klasyczny model podziału wewnętrznego cerkwi (przedsionek, przednawie, komora grobowa, nawa z dwiema apsydami bocznymi, apsyda ołtarzowa). Dekorację ścian zewnętrznych stanowią typowe dla tego czasu ceramiczne płytki (zielone, żółte, brązowe) oraz gotycka kamieniarka obramowań okien i drzwi. We wnętrzu cerkwi znajdują się freski pochodzące z ostatnich lat rządów Stefana Wielkiego oraz z okresu panowania jego syna Bogdana III i Piotra Raresza (przemalowane jednak w XIX w.).

W komorze grobowej w cerkwi znajduje się grób hospodara Stefana II, syna Aleksandra Dobrego i stryja Stefana Wielkiego. Fragmenty wieży, przez którą prowadzi wejście do monastyru, pochodzą jeszcze z czasów Aleksandra Dobrego (także freski w przejściu przez bramę). W muzeum monastyru znajduje się m.in. pierwsza prasa tutejszej drukarni, oglądać tu można też słynną ikonę Nicolae Grigorescu Ucieczka do Egiptu. Istnieje też tutaj niezmiernie cenna biblioteka.

Cerkiew trzech hierarchów w Jassach

Cerkiew ta jest najcenniejszą spośród licznych świątyń miasta Jassy, począwszy od XVI stulecia stolicy Mołdawii. Wzniesiona została w latach 1635–1639, jej fundatorem był hospodar mołdawski Bazyli Lupu (wielki dobrodziej prawosławnego Kościoła, wspierający nie tylko lokalne świątynie, ale też patriarchat w Konstantynopolu, monastyry z góry Athos, a nawet kościoły Ziemi Świętej). Wezwanie cerkwi odnosi się do trzech jej patronów – ojców Kościoła: Bazylego Wielkiego, Grzegorza Teologa i Jana Złotoustego. Założono tu też monastyr, w którym działała szkoła oraz pierwsza w Mołdawii drukarnia. Świątynia wielokroć była niszczona – w 1650 r. przez Tatarów (odbudował ją jeszcze Bazyli Lupu), w 1686 r. przez Polaków, kilkakrotnie uszkodziły ją trzęsienia ziemi. Cerkiew jednak każdorazowo odbudowano, ostatnią odbudowę prowadził w XIX w. francuski architekt Lecomte de Nuoy.

Cerkiew zbudowano na planie trójkonchowym, składa się z przedsionka, przednawia i nawy (wprost nawiązano do architektury monastyru Galata w Jassach). Przednawie i nawa, nad którymi oboma wznoszą się wieże z kopułami, oddzielone są od siebie nie ścianą, a dwoma filarami. Szczególnie interesująca jest dekoracja zewnętrzna cerkwi – geometryczne i roślinne wzory pokrywające całą powierzchnię ścian robią niesamowite wrażenie. Nawiązują one do wpływów wschodnich, ormiańskich i gruzińskich, perskich i rosyjskich, a w Mołdawii inspirację stanowi w pewnym stopniu wieża cerkwi w kilkadziesiąt lat wcześniejszym bukowińskim monastyrze Dragomirna. W dekoracji wewnętrznej niewiele się zachowało elementów oryginalnych, istniejące obecnie freski są w zdecydowanej większości XIX-wieczne.

W cerkwi pochowano m.in. hospodarów Bazylego Lupu oraz Dymitra Cantemira, a także pierwszego księcia zjednoczonej Rumunii Aleksandra Jana Cuzę. Obok cerkwi zachowała się z kompleksu monastyru gotycka sala, niegdyś pełniąca funkcję refektarza. Znajduje się w niej muzeum, gdzie znaleźć można fragmenty starych fresków ze świątyni.

Jassy, cerkiew trzech hierarchów	Jassy, fragment elewacji cerkwi trzech hierarchów

Cerkwie Wołoszczyzny

Cerkiew książęca w Curtea de Argeş

Curtea de Argeş to jedna z najważniejszych miejscowości w historii Wołoszczyzny, była ona rezydencją hospodarów wołoskich w XIV i XV w., a także siedzibą metropolitów (do XVI w.). Znajdują się tutaj dwie niezwykle cenne świątynie. Starsza z nich, cerkiew „książęca” pod wezwaniem św. Mikołaja stanowiła pierwotnie element zabudowań dworu hospodarskiego. Pierwsza cerkiew na tym miejscu powstała zapewne jeszcze na początku XIV w. (z fundacji uznawanego za założyciela państwa hospodara Basaraba I lub jeszcze wcześniej). Ta świątynia w typie krzyżowo-kopułowym uległa jednak zniszczeniu w 1330 r., gdy rezydencję hospodarską wraz z cerkwią spaliły wojska króla węgierskiego Karola Roberta. Po tym fakcie na tym miejscu wzniesiono obecną świątynię – jej budowę rozpoczął Basarab I, a skończył jego syn Mikołaj Aleksander lub wnuk Vlaicu (Władysław). Dotrwała ona do dziś w kształcie nieznacznie tylko zmienionym wskutek modernizacji w XVIII w. (część zmian wówczas wprowadzonych – m.in. drugą kopułę – usunięto w pierwszej połowie XX w.); w czasie przebudowy wykonano także freski wewnątrz świątyni (zachowało się jednak kilka przedstawień jeszcze z XIV w.).

Cerkiew zbudowana jest na planie prostokąta, przy czym sama część nawowa stanowi krzyż grecki wpisany w kwadrat (uzupełnieniem jest prostokątne przednawie). Bardzo widoczne jest to z zewnątrz – część w formie krzyża greckiego jest znacząco wyższa od pozostałych elementów budowli, wyraźnie widać zatem proste, półkoliście zwieńczone zamknięcia ramion krzyża greckiego – ramiona północne i południowe sięgają krawędzi budowli, ramię zachodnie jest nieco cofnięte w stosunku do wejścia, natomiast ramię wschodnie zakończone jest apsydą (obok znajdują się dwie apsydy boczne). W centralnym punkcie krzyża greckiego wznosi się wysoka wieża z kopułą na kwadratowym tamburze. Takie rozwiązanie stanowi twórczo przetworzone nawiązanie do tzw. świątyń krzyżowo-kopułowych epoki Paleologów – zapewne nie bezpośrednie, a za pośrednictwem świątyń serbskich czy bułgarskich (rozwiązanie to jednak nie rozpowszechniło się specjalnie na ziemiach rumuńskich, do wyjątków należy cerkiew w Snagov).

Wewnątrz świątynia jest podzielona na przednawie, nawę oraz część ołtarzową. Centralna kopuła nawy (w wieży) wsparta jest na czterech filarach. Ramiona krzyża greckiego sklepione są kolebkowo. Od wschodu nawa zakończona jest trzema absydami (wewnątrz półkolistymi, zewnątrz zamkniętymi trójbocznie) – nie jest to nawiązanie do planu trójkonchowego, gdzie dwie boczne apsydy zwrócone były w kierunkach południowym i północnym, tu wszystkie są zwrócone ku wschodowi, a środkowa z nich stanowi przedłużenie wschodnie ramię krzyża greckiego. Część ołtarzowa oddzielona jest od nawy murowanym ikonostasem. Budowla wykonana jest z kamienia oraz cegły, ułożonych w poziome pasy, co z czasem stało się charakterystycznym elementem wielu cerkwi wołoskich. Dekoracja zewnętrzna ogranicza się oprócz tego do arkad w wieży oraz wykonanych dopiero w XVIII w. obramowań okien z ornamentem roślinnym.

Pod apsydą cerkwi odkryto zwłoki hospodara wołoskiego z XIV w., jednak nie ma pewności co do dokładnej jego identyfikacji (w grę wchodzą Vlaicu, Radu I albo Basarab I).

W pobliżu cerkwi św. Mikołaja znajdują się ruiny cerkwi Sân Nicoară. Prawdopodobnie wzniesiona została na początku XIV w. (lub nieco wcześniej), a zniszczona – podobnie jak poprzedniczka cerkwi św. Mikołaja – przez Węgrów w 1330 r. Zbudowana została na planie prostokąta z absydą od wschodu, przy czym po bokach absydy znajdowały się w ścianach nisze stanowiące zapowiedź rozwiązania trójkonchowego. Ściany cerkwi wykonano z poziomych pasów wykonanych z różnych materiałów

Cerkiew monastyru Cozia

Cerkiew monastyru Cozia, położonego niezmiernie malowniczo w przełomie Aluty w Karpatach, prezentuje rozwiązanie trójkonchowe – stanowi jeden z najstarszych i najlepszy jego przykład na Wołoszczyźnie. Jej budowę rozpoczął w latach 80. XIV w. być może hospodar Radu I, a ukończył jego następca, najwybitniejszy średniowieczny władca Wołoszczyzny, hospodar Mircza Stary (panował w latach 1386–1418). Rozbudów dokonywali później hospodarowie Neagoe Basarab (zabudowania monastyru, 1517 r.) i Konstantyn Brâncoveanu (dodany przedsionek cerkwi i rozbudowa monastyru, początek XVIII w.). Monastyr umiejscowiono na ważnym szlaku prowadzącym przez Karpaty – z tego też powodu wielokrotnie był oblegany, poważnych zniszczeń dokonano m.in. w 1821 r. (gdy schronili się tutaj uczestnicy greckiej Heterii po nieudanym powstaniu antytureckim) i podczas I wojny światowej.

Budowla składa się z przednawia, nawy i części ołtarzowej zakończonej apsydą. Obok apsydy ołtarzowej (wschodniej) znajdują się tu też dwie apsydy boczne w nawie – od północy i południa. W ten sposób świątynia przyjmuje plan krzyża, ale o wyraźnie skróconych ramionach bocznych (apsydy boczne). Wszystkie apsydy od wewnątrz są półokrągłe, natomiast od zewnątrz nadano im kształt wielokątny. Sklepienie jest kolebkowe, jedynie nad nawą wznosi się na pendentywach wieża (bęben) zwieńczona kopułą. Dodatkowy element stanowi dobudowany w 1707 r. przez Konstantyna Brâncoveanu od zachodu otwarty przedsionek, opierający się na sześciu filarach o odmiennym już charakterze, z dekoracją malarską. Zwrócić uwagę trzeba na dach cerkwi, odmienny od tych stosowanych na Bukowinie: dach nad główną częścią świątyni ma kształt kolebki (nie jest dwuspadowy), nie wystaje właściwie poza zarys murów, dzięki czemu fasada zachodnia nie jest zamknięta u góry prosto, ale łukiem (nieco zasłoniętym przez dobudowany później, niższy przedsionek). Układ przestrzenny budowli stanowi nawiązanie do cerkwi monastyru Hilandar na górze Athos oraz cerkwi serbskich przełomu XIII i XIV w.

Obok rozwiązania architektonicznego, tak charakterystycznego potem dla ziem rumuńskich, inspirującego też budowniczych na Bukowinie, ciekawa jest dekoracja zewnętrzna. Podobnie jak w cerkwi książęcej w Curtea de Argeş, ściany wykonano z naprzemiennych poziomych pasów kamienia (tu otynkowanego) i cegły, co nadaje budowli malowniczości. Dodatkowo elewacja podzielona jest na trzy poziome pasy dwoma gzymsami z cegły układanej w kant. Dwa niższe pola podzielone są pionowo półkolumienkami i pilastrami, tworzącymi wnęki, zwieńczone w górnym pasie kamiennymi łukami i archiwoltami dekorowanymi płytkami ceramicznymi. Jednocześnie okna w dwóch niższych polach są podłużne (prostokątne, lub zamknięte łukiem od góry), a w górnym polu – wewnątrz łuków – okrągłe.

Wewnątrz cerkwi podziwiać można dekorację malarską, częściowo (w przedsionku i przednawiu) pochodzącą jeszcze z XIV w. – szczególnie ciekawy jest portret hospodara Mirczy Starego w obrazie wotywnym, ale podziwiać też można przedstawienia Ojców Kościoła, siedem synodów ekumenicznych, akatyst – w przednawiu cerkwi.

Obok cerkwi w zabudowaniach monastyru znajdują się dwie kaplice (oratorium hospodara Mihnei II z 1573 r. oraz kaplica Konstantyna Brâncoveanu z 1710 r.). W pobliżu wznosi się też mniejsza cerkiew szpitalna, pochodząca z 1542–1543 r. zbudowana z inicjatywy hospodara Radu Paisie – miała służyć starym i chorym członkom wspólnoty, wewnątrz mają się znajdować piękne malowidła z XVI w. Do poziomych pasów tynkowanych i nietynkowanych cegieł wprowadzono tu dodatkowy element, który stanowią pionowe pasy nietynkowanych cegieł przecinające te poziome.

cerkiew monastyru Cozia	cerkiew szpitalna w Cozia

Cerkiew metropolitarna w Curtea de Argeş

Młodszą, ale bardziej znaną świątynią Curtea de Argeş jest cerkiew metropolitarna, ufundowana w latach 1512–1517 przez hospodara Neagoe Basaraba jako swego rodzaju zadośćuczynienie za przeniesienie stąd siedziby metropolity wołoskiego (do Târgovişte). W 1611 zniszczyły ją wojska Gabriela Batorego, odbudowę zaś zainicjował w 1640 r. Matei Basarab (prace ukończono w 1682 r. za panowania hospodara Šerbana Cantacuzino). Od 1753 r. stała się siedzibą metropolity. Cerkiew padła też ofiarą kilku katastrof (pożary, trzęsienia ziemi), ostatecznie została odnowiona w końcu XIX w. pod kierownictwem francuskiego architekta Lecomte de Nouy.

Cerkiew zbudowano z niespotykanym w swoich czasach rozmachem i na nowatorskim planie, stanowiczm przekształcenie planu trójkonchowego. Świątynia składa się z przednawia, nawy i apsydy ołtarzowej, do kwadratowej nawy przylegają dwie apsydy boczne od południa i północy. Do tego klasycznego rozwiązania wprowadzono jednak dość zasadnicze nowinki. Szczególnie przekształcone zostało przednawie. Zazwyczaj mające szerokość identyczną jak nawa, tutaj jest znacząco poszerzone (sięga dalej niż wyjątkowo obszerne – równe apsydzie wschodniej – boczne apsydy nawy) i podzielone (trójdzielne i dwuprzęsłowe). W przednawiu również znajduje się wieża z kopułą, niemal równie wielka jak ta zwieńczająca nawą, nie wznosząca się na pendentywach, ale na dwunastu wolno stojących kolumnach. Obok niej nad przednawiem wznoszą się jeszcze dwie mniejsze wieżyczki z kolumienkami, w narożnikach południowo-zachodnim i północno-wschodnim (łącznie zatem cerkiew ma cztery wieże).

Cerkiew jest niezwykle bogato zdobiona z zewnątrz, elewację dodatkowo dzieli na dwie części poziomy pas ze skręconych lin. Obie powstałe w ten sposób płaszczyzny są dzielone pionowo: górna zbliżonymi do półkolistych arkadami, dolna prostokątnymi ramami, w których znajdują się ciekawie obramowane okna. Niezwykle ciekawe są cztery wieże, również bogato dekorowane, ze smukłymi oknami, z których dwie mniejsze, zachodnie, są skręcone w rodzaj helisy (ornamenty i okienka ułożono na nich skośnie) – co stanowiło wzór dla wielu późniejszych tego typu rozwiązań na ziemiach rumuńskich.

W przednawiu znajduje się wiele nagrobków (m.in. fundatora oraz królów rumuńskich z okresu nowożytnego – Karola I oraz Ferdynanda I). Malowidła wewnętrzne cerkwi niestety w większości nie są oryginalne (te wykonano w 1526 r.), przemalowywano je podczas odbudowy w XVII w., a następnie w XIX w.

Z powstaniem świątyni związana jest legenda o jej budowniczym. Mianowicie wobec niepowodzeń podczas budowy miano poświęcić pierwszą osobę spoza budowniczych, która ją ujrzy – okazała się nią żona mistrza Manole, którą żywcem zamurowano w murach budowanej cerkwi, dzięki czemu jednak budowę ukończono. Z kolei sam mistrz Manole został uwięziony przez swego mocodawcę, który pragnął, by nie zbudowano drugiej tak pięknej budowli, i zginął podczas próby ucieczki próbując odlecieć z dachu cerkwi na skrzydłach wykonanych na wzór Dedalowych.

cerkiew metropolitarna w Curtea de Argeş

2000–2025 Grzegorz Bednarczyk

Materiały z tej strony są objęte prawami autorskimi – zajrzyj do informacji na ten temat.