Nieistniejące kościoły Krakowa



Kościół „B”

Wawelski kościół roboczo oznaczony przez badaczy literą „B” (na dobre zadomowił się pod tym właśnie określeniem w literaturze) znajdował się przy dziedzińcu zewnętrznym zamku wawelskiego, pod zabudowaniami dzisiejszego budynku nr 5 (południowy ryzalit dawnych kuchni). Pierwsze pozostałości kościoła (fundamenty rotundy) zostały odkryte podczas badań archeologicznych prowadzonych w 1966 roku. Stanisław Kozieł uznał wówczas, że rotunda powstała w połowie X w. jako czteroapsydowa, a po kolejnych przekształceniach (z których ostatnie miały mieć miejsce na przełomie X i XI w.) stała się rotundą dwuapsydową. Nowsze interpretacje wyników badań archeologicznych wykluczyły jednak możliwość istnienia tutaj rotundy czteroapsydowej. Toczyła się także dyskusja nad datą powstania budowli. Chociaż bez wątpienia należy ona do najstarszych kamiennych budowli wawelskich (co jest wnioskowane z archaicznej, płytkowej techniki jej budowy), to zdaniem Janusza Firleta i Zbigniewa Pianowskiego termin jej powstania to raczej początek XI w. (podobnie jak innych budowli płytkowych na Wawelu) niż koniec X w. (ewentualnie ślad panowania czeskiego nad Krakowem). Za rozumowaniem takim przemawia to, że w samych Czechach w X w. architektura kamienna była niezmiernie rzadka i ściśle ograniczona do domen rodowych Sławnikowiców i Przemyślidów, nie mamy też żadnych przekazów o misjach w Krakowie. Z drugiej strony, jeśli wiązać z Krakowem postacie biskupów Prokopa i Prohulfa, w pewnym stopniu zwiększa to prawdopodobieństwo powstania kościoła murowanego w ostatnich dziesięcioleciach X w.; ponadto wzorem dla rotundy mogła być wcześniejsza budowla z morawskich Mikulczyc.

Centrum rotundy, większej od położonej w pobliżu rotundy Najświętszej Marii Panny, stanowił walec o średnicy 5,5 m, wokół którego znajdowały się dwie apsydy – od południowego zachodu i północnego wschodu. Rotundę zbudowano w technice opus emplectum – z wapienia płytkowego łączonego zaprawą gipsową. Wznosiła się na płytkim fundamencie kamienno-ziemnym. Być może istniał też aneks do rotundy, a w południowo-zachodniej apsydzie empora, na którą prawdopodobnie wiodły schody w pogrubionym murze centralnego walca. Grubość murów wynosiła 1,3 m. W apsydzie południowo-zachodniej, pod emporą odkryto grób kobiety pokryty płytą z krzyżem na długim trzonku (pochodzącą z początku XII w.). Zgodnie z badaniami z początku XXI w. komora grobowa była zbudowana równocześnie z fundamentem świątyni, a więc pochówek powinien pochodzić z początków jej istnienia. Być może zatem aneks od początku pełnił funkcję kaplicy grobowej, analogicznie do południowej apsydy z grobem św. Wacława w rotundzie św. Wita w Pradze. Zidentyfikowano w rotundzie ślady dwóch poziomów posadzki – wcześniejszej (z płytek wapiennych) i późniejszej (z wylewki zaprawy gipsowej). Odnalezione pochówki wokół odkrytych fundamentów pochodzące z tego samego okresu (cmentarz) pozwalają przypuszczać, że był to kościół grodowy (parafialny), w takim wypadku najstarszy o takim charakterze na Wawelu.

Nie wiemy, jakie kościół nosił wezwanie. Większość badaczy nie wiąże z nim żadnych wzmianek w dokumentach źródłowych. Gerard Labuda i Stanisław Kozieł wyrazili przypuszczenie, że mógł nosić on wezwanie Najświętszej Marii Panny (a nie pobliska rotunda, powszechnie wiązana z tym wezwaniem). Jan Długosz wymieniając najstarsze według ówczesnej tradycji obiekty sakralne na Wawelu wspomniał tylko kościoły św. Jerzego i św. Michała oraz katedrę (choć być może pominięcie kościoła „B” było związane z faktem, że ten już od dawna – może od ponad dwustu lat – nie istniał). Odkrywcy rotundy rozważali hipotezę, zgodnie z którą rotunda mogła nosić wezwanie św. Feliksa i Adaukta, potem (ok. XIV w.) przeniesione na rotundę wcześniej posiadającą wezwanie Najświętszej Marii Panny – jednak źródła (XIII-wieczny kalendarz) nie poświadczają kultu tych świętych w tym okresie w Krakowie (może dlatego, że kościół mógł wtedy już nie istnieć?). Poddali też pod namysł hipotezę, że rotunda była pierwotnym kościołem św. Michała (stosownie do wzmianki Długosza), jednak pod gotyckimi reliktami kościoła św. Michała na zewnętrznym dziedzińcu wawelskim odnaleziono jakieś relikty romańskie, mógł on zatem już istnieć w tym okresie na tym samym miejscu, co później.

Kościół był jedyną budowlą płytkową na Wawelu, która nie została zastąpiona nowszą budowlą w XI czy XII w. Został zniszczony prawdopodobnie w XIII w. Z XIV w. pochodzą nawarstwienia odkryte podczas badań nad fundamentami dawnej rotundy, a związane z budową gotyckich zabudowań Wawelu (zbudowano tu wówczas dwór Tęczyńskich zwany Rabsztynem). Być może zniesienie rotundy można wiązać z budową nowego wału wokół wzgórza wawelskiego przez Bolesława Wstydliwego w 1265 r. – z pewnością jego realizacja doprowadziła do zniszczenia części zabudowań wawelskich (być może także właśnie rotundy B), ponieważ był nieco cofnięty w głąb wzgórza w porównaniu z wcześniejszymi fortyfikacjami.

makieta kościoła B, wystawa Wawel Zaginiony
rekonstrukcja kościoła B jako dwuapsydowego, wg S. Kozieła i M. Frasia
makieta kościoła „B” jako czteroapsydowego, wystawa „Wawel Zaginiony”
rekonstrukcja kościoła „B” jako dwuapsydowego, wg S. Kozieła i M. Frasia (Z. Pianowski, Z dziejów średniowiecznego Wawelu, s. 64)
plan kościoła B, wg S. Kozieła i M. Frasia – faza 3
płyta kamienna nakrywająca grobowiec w kościele B z wyobrażeniem drzewa życia, z badań M. Frasia
plan kościoła „B”, wg S. Kozieła i M. Frasia – faza 3 (Z. Pianowski, Z dziejów średniowiecznego Wawelu, s. 63)
płyta kamienna nakrywająca grobowiec w kościele „B” z wyobrażeniem drzewa życia, z badań M. Frasia (Z. Pianowski, Z dziejów średniowiecznego Wawelu, s. 65)
południowy ryzalit dawnych kuchni zamkowych na Wawelu, na miejscu dawnego kościoła B
południowy ryzalit dawnych kuchni zamkowych na Wawelu, na miejscu dawnego kościoła „B”

Bibliografia

  • Janusz Firlet, Zbigniew Pianowski, Wawel przedromański i romański w świetle nowszych odkryć archeologicznych [w:] Kraków romański. Materiały sesji naukowej odbytej 13 kwietnia 2013 roku, Kraków 2014 (Kraków w Dziejach Narodu, nr 33), s. 85–103.
  • Dariusz Niemiec, Archeologia w badaniach nad średniowiecznymi miastami Ziemi Krakowskiej (mszps, praca doktorska w Instytucie Archeologii UJ, Kraków 2009).
  • Janusz Firlet, Zbigniew Pianowski, Wawel do roku 1300 [w:] Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta, red. J. Wyrozumski, Kraków 2007 (Biblioteka Krakowska, nr 150), s. 45–66.
  • Teresa Rodzińska-Chorąży, Co nam mówi architektura murowana? [w:] Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, red. Henryk Samsonowicz, Kraków 2000, s. 361–387.
  • Zbigniew Pianowski, Sedes regni principales. Wawel i inne rezydencje piastowskie do połowy XIII wieku na tle europejskim („Architektura”, monografia 178), Kraków 1994.
  • Andrzej Żaki, Kraków wiślański, czeski i wczesnopiastowski [w:] Chrystianizacja Polski południowej. Materiały sesji naukowej odbytej 29 czerwca 1993 roku, Kraków 1994 (Rola Krakowa w Dziejach Narodu, Nr 13), s. 41–71.
  • Zbigniew Pianowski, Najstarsze kościoły na Wawelu [w:] Chrystianizacja Polski południowej. Materiały sesji naukowej odbytej 29 czerwca 1993 roku, Kraków 1994 (Rola Krakowa w Dziejach Narodu, Nr 13), s. 99–119.
  • Teresa Rodzińska-Chorąży, Architektura kamienna jako źródło do najwcześniejszych dziejów Polski [w:] Chrystianizacja Polski południowej. Materiały sesji naukowej odbytej 29 czerwca 1993 roku, Kraków 1994 (Rola Krakowa w Dziejach Narodu, Nr 13), s. 145–151.
  • Alfred Majewski, Wawel. Dzieje i konserwacja, Warszawa 1993.
  • Dzieje Krakowa, red. Janina Bieniarzówna, Jan Marian Małecki, t. I: Jerzy Wyrozumski, Kraków do schyłku wieków średnich, Kraków 1992.
  • Zbigniew Pianowski, Wawel obronny. Zarys przemian fortyfikacji grodu i zamku krakowskiego w. IX–XIX, Kraków 1991.
  • Zbigniew Pianowski, Z dziejów średniowiecznego Wawelu, Kraków - Wrocław 1984.
  • Tadeusz Jurklowaniec, Nagrobki przedromańskie i romańskie w Polsce, „Rocznik Historii Sztuki”, t. XII: 1981, s. 15–41.
  • Stanisław Kozieł, Badania archeologiczne w Krakowie na Wawelu w latach 1970–1976, „Sprawozdania Archeologiczne”, t. 30: 1978, s. 217–233.
  • Mieczysław Fraś, Stanisław Kozieł, Stratygrafia kulturowa w rejonie przedromańskiego kościoła B na Wawelu (Prace Komisji Archeologicznej PAN – Oddział w Krakowie, nr 17), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977.
  • Maria Borowiejska-Birkenmajerowa, Kształt średniowiecznego Krakowa, Kraków 1975.
  •  

    2000–2024 Grzegorz Bednarczyk

    Materiały z tej strony są objęte prawami autorskimi – zajrzyj do informacji na ten temat.