Nieistniejące kościoły Krakowa



Świątynie innych wyznań

Obok kościołów katolickich istniały w Krakowie także świątynie innych wyznań. Niekiedy użytkowano w tym celu przerobione kościoły katolickie (np. kościół św. Piotra i św. Pawła służył przez pewien czas prawosławnym, kościół św. Norberta do dzisiaj należy do unitów, a kościół św. Marcina – do protestantów), można też wymienić wśród nich takie, które już nie istnieją (ich lista zapewne będzie obejmować więcej obiektów niż wskazałem poniżej).

Pierwsi protestanci pojawili się w Krakowie wkrótce po symbolicznym wystąpieniu Lutra w 1517 r. Już w 1520 r. król Zygmunt Stary zakazywał sprowadzania ksiąg Lutra, a w 1525 r. oficjalnie oskarżano pierwszych mieszczan o błędy religijne. Mimo to liczba protestantów szybko rosła. Organizowanie się protestantów przybrało na sile w latach 40. i 50. XVI w., wtedy też rozpoczęto regularne odprawianie nabożeństw ewangelickich (w różnych miejscach – ogrodach, prywatnych domach). W 1569 r. powstał cmentarz ewangelicki na Wesołej, zaś w 1571 r. po długich staraniach otwarto świątynię w zakupionej przez protestantów kamienicy przy ul. św. Jana, zwanej Brogiem (nazwę tę przejął także zbór). Historia Brogu była bardzo burzliwa i krótka – kilkakrotnie plądrowany, został podpalony i ostatecznie zniszczony podczas tumultu antyprotestanckiego w 1591 r. Plac pozostał własnością zboru jeszcze kilkadziesiąt lat, jednak świątyni nie odbudowano, a na tym miejscu wkrótce postawiono kościół bernardynów (więcej o historii Brogu – p. kościół NMP na Żłóbku). Siedziba krakowskiego zboru po tych wydarzeniach przeniesiona została poza Kraków, aż do początku XIX w., kiedy przekazano mu kościół św. Marcina przy ul. Grodzkiej (o który protestanci starali się zresztą już w XVI w.).

Istniała też w mieście kaplica ariańska. Do formalnego wyłonienia się arianów z krakowskiego zboru doszło w 1562 r., arianie mieli się odtąd zbierać w domu Stanisława Cikowskiego, który stał na dzisiejszym rogu ulic św. Tomasza i Szpitalnej. Drewniany budynek rozebrano podczas rozruchów w 1591 r. (tych samych, podczas których zniszczono Bróg). Na tym miejscu postawiono istniejący do dzisiaj kościół karmelitów św. Tomasza.

Z kolei gmina żydowska w Krakowie istniała już najprawdopodobniej w XI w. Niewiele wiemy o jej początkach, a informacje, jakie przynoszą nam źródła pozwalają nam pisać bliżej o jej organizacji dopiero w odniesieniu do późnego średniowiecza. Z badań dotyczących tego okresu pochodzą też świadectwa istnienia dwóch synagog, służących gminie żydowskiej, skoncentrowanej wówczas na terenie dzisiejszego kwartału uniwersyteckiego (w okolicy ul. św. Anny, wówczas zwanej Żydowską). Starsza z nich pierwszy raz pojawia się w źródłach w 1356 r. Wznosiła się w północno-zachodniej części terenu obecnie zajmowanego przez wzniesiony w XVII w. gmach Collegium Nowodworskiego (dziś siedzibę Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego). Z tej lokalizacji można wnosić, że powstała najwcześniej na początku XIV w. (na przełomie XIII i XIV w. dokonano poszerzenia obszaru miasta, obejmującego również i ten teren). Druga, młodsza synagoga (pierwszy raz wzmiankowana w 1411 r.), została wzniesiona najprawdopodobniej na zapleczu starszej, w głębi działki, pod południowo-zachodnim narożnikiem Collegium Nowodworskiego. Obie synagogi znajdowały się w pobliżu muru miejskiego (u obecnego wylotu ul. św. Anny znajdowała się furtka w murach zwana „żydowską”), oddzielone od niego uliczką oraz dworem Tęczyńskich. W 1469 r. nieruchomości te zostały nabyte na rzecz Akademii przez Jana i Andrzeja Długoszów.

W tym okresie krakowska gmina żydowska, ulegając rozwojowi uniwersytetu, przeniosła się w rejon obecnego placu Szczepańskiego (ówczesnego kościoła św. Szczepana; wówczas zachodni odcinek obecnej ul. św. Tomasza nazywano ulicą Żydowską). Skupisko żydowskie w tym miejscu jest zresztą wzmiankowane w źródłach już wcześniej (najstarsza znana wzmianka odnosi się do 1413 r.) i tutaj z pewnością już przed 1469 r. istniała kolejna krakowska synagoga. W 1494 r. doszło do przenosin Żydów w nowe miejsce, we wschodnią część Kazimierza, jednak być może w okolicach kościoła św. Szczepana ich gmina mogła funkcjonować dalej (istnieją wzmianki o synagogach z pierwszej połowy XVI w., w tym o tej już wspomnianej oraz o kolejnej, która mogła zostać w tym okresie wybudowana).

Rozwijające się od końca XV w. miasto żydowskie na Kazimierzu (w rejonie obecnej ul. Szerokiej) również posiadało liczne bożnice. Wobec jednak zagłady krakowskich Żydów podczas II wojny światowej, przestały one w zdecydowanej większości służyć celom sakralnym. W ich budynkach swoje siedziby mają instytucje kulturalne, muzea, pracownie konserwacji zabytków...

burzenie Brogu w 1574 r., drzeworyt z XVI w., publikacja z 1880 r.
fragment panoramy Krakowa, drzeworyt z 1581 r., na lewo od kościoła mariackiego prawdopodobnie dach Brogu
burzenie Brogu w 1574 r., drzeworyt z XVI w., publikacja z 1880 r. (ze zbiorów Muzeum Historycznego Miasta Krakowa)
fragment panoramy Krakowa, drzeworyt z 1581 r., na lewo od kościoła mariackiego prawdopodobnie dach Brogu (Urbs celeberrima. Księga pamiątkowa na 750-lecie lokacji Krakowa, red. Andrzej Grzybkowski, Zdzisław Żygulski jun., Teresa Grzybkowska, Kraków 2008, s. 240)
tablica na budynku kina
budynek Collegium Nowodworskiego postawiony na miejscu dawnych synagog, widok od południowego wschodu
tablica na budynku kina „Sztuka” upamiętniająca dawny bróg (umieszczona na niewłaściwej części budynku)
budynek Collegium Nowodworskiego postawiony na miejscu dawnych synagog, widok od południowego wschodu

Bibliografia

  • Dariusz Niemiec, Najstarsze krakowskie synagogi, „Alma Mater”, nr 99, 2008, s. 31–40.
  • Waldemar Komorowski, Rozwój urbanistyczno-architektoniczny Krakowa intra muros w średniowieczu (od połowy XIV wieku) [w:] Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta, red. J. Wyrozumski, Kraków 2007 (Biblioteka Krakowska, nr 150), s. 153–188.
  • Bogusław Krasnowolski, Lokacje i rozwój Krakowa, Kazimierza i Okołu. Problematyka rozwiązań urbanistycznych [w:] Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta, red. J. Wyrozumski, Kraków 2007 (Biblioteka Krakowska, nr 150), s. 355–426.
  • Michał Rożek, Urbs celeberrima. Przewodnik po zabytkach Krakowa, Kraków 2006.
  • Bróg [w:] Encyklopedia Krakowa, Warszawa-Kraków 2000, s. 88.
  • Dzieje Krakowa, red. Janina Bieniarzówna, Jan Marian Małecki, t. I: Jerzy Wyrozumski, Kraków do schyłku wieków średnich, Kraków 1992.
  • Maria Borowiejska-Birkenmajerowa, Kształt średniowiecznego Krakowa, Kraków 1975.
  • Stanisław Salmonowicz, Kraków – miasto tumultów [w:] Stanisław Salmonowicz, Józef Szwaja, Stanisław Waltoś, Pitaval krakowski, Kraków 1974 (wyd. II), s. 105–124.
  • Materiały dotyczące dziejów reformacji w Krakowie. Zaburzenia wyznaniowe w latach 1551–1598, wyd. Roman Żelewski, Wrocław 1962.
  • Roman Żelewski, Zaburzenia wyznaniowe w Krakowie. Okres przewagi różnowierców 1551–1573, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. 6: 1961.
  • Janina Bieniarzówna, Pierwsze stulecie zboru pod Krakowem [w:] Janina Bieniarzówna, Karol Kubisz, 400 lat reformacji pod Wawelem, Warszawa 1958.
  • Eugeniusz Sokołowski, Dzieje klasztoru oo. bernardynów pod nazwą „Żłóbek” w Krakowie, Kraków 1949.
  • Adam Chmiel, Domy krakowskie. Ulica św. Jana, Kraków 1924 (Biblioteka Krakowska, nr 61–62).
  • Klemens Bąkowski, Dzieje Krakowa, Kraków 1911.
  • Klemens Bąkowski, Dawny Kraków, Kraków 1898.
  • Ambroży Grabowski, Starożytnicze wiadomości o Krakowie. Zbiór pism z pamiętników tyczących się opisowej i dziejowej przeszłości, oraz zwyczajów tej dawnej stolicy kraju, z dodatkiem różnych szczegółów Polaków zająć mogących, Kraków 1852.
  •  

    2000–2025 Grzegorz Bednarczyk

    Materiały z tej strony są objęte prawami autorskimi – zajrzyj do informacji na ten temat.