Architektura cerkwi bukowińskich

Cerkwie bukowińskie należą do kręgu prawosławnej architektury sakralnej. W odróżnieniu od kościołów Zachodu, cerkwie mają charakter kameralny, niewiele w nich światła, a także składają się z wyraźnie rozdzielonych segmentów o różnych funkcjach. Służy to potrzebom liturgii, która odbywa się poza widokiem wiernych, a ponadto wymaga podziału wiernych stosownie do płci. Współtworzy też szczególny mistyczny nastrój nabożeństwa.

Właściwie tylko najstarsza z murowanych świątyń tego regionu, powstała w drugiej połowie XIV w. cerkiew Bogdana w Radowcach naśladuje zachodni model bazylikowy (m.in. poprzez przewyższenie nawy głównej nad nawami bocznymi, które jednak tu nie spełnia swej funkcji doświetlającej, gdyż w całości jest ukryte w jednym dachu pokrywającym wszystkie części cerkwi – podczas gdy w zachodniej bazylice nawy boczne mają osobne dachy pulpitowe, co pozwala na oświetlenie wnętrza oknami w górnej części nawy głównej); ten ślad architektury romańskiej to świadectwo docierania tu kultury Zachodu za pośrednictwem Polski, Siedmiogrodu i Węgier.

Architektura pozostałych cerkwi bukowińskich wywodzi się jednak już wyraźnie z architektury bizantyńskiej (której wzorce docierały tu bezpośrednio czy też za pośrednictwem cerkwi serbskich, bułgarskich lub wołoskich). Twórcy z tego kręgu ściągali tutaj m.in. za rządów Stefana Wielkiego, przyciągnięci jego sławą pogromcy Turków wobec słabnącego oporu na ziemiach należących niegdyś do Bizancjum. Pierwszym tutejszym wzorem tej architektury jest niepozorna cerkiew Wszystkich Świętych z Seretu, wzniesiona w drugiej połowie XIV w. Zbudowana ona została na planie trójkonchowym – tj. wydłużonego prostokąta, od strony wschodniej zakończonego apsydą ołtarzową (główną), w sąsiedztwie której na północnym i południowym boku prostokąta znajdują się apsydy boczne. Dzięki temu plan świątyni nawiązuje do planu krzyża, a biorąc pod uwagę samo pomieszczenie nawy (naos) – do typowo bizantyńskiego schematu krzyża greckiego (równoramiennego). Źródła takich trójkonchowych, kopułowych naw szukać możemy w architekturze świątyń na greckiej górze Athos, bliższych zaś terytorialnie nawiązań – w Serbii, a potem na Wołoszczyźnie, w cerkwiach kopułowych na planie krzyża (serbski monastyr Ravanica, wołoska cerkiew książęca w Curtea de Argeş) i cerkwiach trójkonchowych (serbski monastyr Starčeva gorica, wołoski monastyr Cozia). Stanowiły one zredukowaną wersję bazyliki kopułowej, rozpowszechnionej na Wschodzie już w starożytności. Ten wzorzec stał się podstawą architektury mołdawskiej, powtarzany i rozwijany przez następne stulecia. Uzupełniony on został o niektóre zachodnie elementy widoczne w Radowcach, a powtarzane w późniejszych budowlach – gotyckie przypory, cokoły, kamieniarka obramowań okien i drzwi. Pojawiły się też elementy opracowane na miejscu – system podparcia wież czy dekoracje za pomocą rzędów płytkich nisz. Podobieństwa nie oznaczają stereotypowości – każda z cerkwi charakteryzuje się nowymi rozwiązaniami i własnymi osobliwościami (także architektonicznymi). Szczególnie wyróżnia się późna, XVII-wieczna cerkiew monastyru Dragomirna – innowacyjna, odchodząca od stylu mołdawskiego w kierunku wzorów armeńskich czy gruzińskich.

plan i przekrój cerkwi w Serecie: pierwsza cerkiew trójkonchowa w Mołdawii złożona z przednawia i nawy (źródło: T. Barucki, Architektura Rumunii, Warszawa 1979, s. 34)	plan i przekrój cerkwi monastyru Neamţ: w pełni rozwinięty model cerkwi trójkonchowej w Mołdawii, złożonej z przedsionka, przednawia, komory grobowej i nawy (źródło: V. Florea, Sztuka rumuńska, Warszawa 1989, s. 80)

Cerkwie mołdawskie są orientowane – czyli zbudowane wzdłuż osi wschód – zachód, częścią ołtarzową zwrócone ku wschodowi. Podłużne, o wymiarach kilkadziesiąt na kilkanaście metrów, składają się z kilku pomieszczeń, pomiędzy którymi przechodzi się niewielkimi drzwiami (w kilku wypadkach podziały te są tylko zasygnalizowane – bądź bardzo wczesnych jak Radowce, bądź późnych jak Dragomirna). Główne pomieszczenia, zawsze występujące, to nawa (naos, od strony wschodniej, na planie nawiązującym do krzyża greckiego) i przednawie (pronaos lub narthex, na zachód od nawy, na planie kwadratu lub prostokąta). Obyczaje cerkiewne przeznaczyły nawę na miejsce gromadzenia się mężczyzn, a przednawie – kobiet. W nawie wyodrębniona jest część ołtarzowa (sanktuarium, bema), obejmująca wschodnie ramię krzyża i przylegającą doń apsydę główną, oddzielona od reszty świątyni ikonostasem. W każdym wypadku cerkiew od strony wschodniej zamknięta jest apsydą. Od strony zachodniej natomiast normą jest zamknięcie proste (wyjątki to Dragomirna i Bălineşti). Poza apsydą ołtarzową nawa wzbogacona jest o dwie dodatkowe apsydy boczne – północną i południową – przez co cerkwie zyskują plan trójkonchowy (trójlistny, koniczyny), a sama nawa nawiązuje do planu centralnego (krzyża greckiego). W dość licznych wyjątkach mamy do czynienia z pseudo-apsydami, które są zaznaczone tylko od wewnątrz, zaś od zewnątrz ukryte w grubości muru (takie nisze spotyka się m.in. w Arbore czy innych cerkwiach z końca panowania Stefana Wielkiego), bądź – rzadziej – zamaskowane szerokimi, płaskimi występami murów (Slatina, „biała cerkiew” w Baia). Poza wspomnianymi apsydami bryła obiektu jest prostokątna (wszystkie pomieszczenia są tej samej szerokości).

Pomiędzy przednawiem i nawą może znajdować się komora grobowa (grobniţa) – oddzielne pomieszczenie służące jako miejsce pochówku najczęściej fundatora i jego rodziny (np. Suceviţa, Moldoviţa, Probota, Humor) – rozwiązanie to pierwszy raz pojawia się w monastyrze Neamţ w 1497 r., a na Bukowinie jest stosowane od początku XVI w. (wcześniej za miejsce pochówku takich osób służyło najczęściej przednawie). Komora grobowa bywa często niższa od pozostałych pomieszczeń – w uzyskanym w ten sposób miejscu ponad komorą umieszczany jest skarbiec (tainiţa). W niektórych wypadkach komora grobowa nie jest oddzielona od nawy ścianą, a podział ten jest tylko sygnalizowany arkadami (Neamţ, monastyr św. Jana Nowego w Suczawie).

Oprócz nawy, przednawia i komory grobowej, cerkwie często posiadają prostokątne przedsionki (exonarthex lub pridvor), zamykające świątynie od strony zachodniej. Aż do czasów Stefana Wielkiego cerkwie ograniczały się do dwóch pomieszczeń (np. Seret, „biała cerkiew” w Baia, Pătrăuţi) – przedsionki w cerkwiach z tych czasów pochodzą z późniejszych dobudów (np. Radowce, Voroneţ). Pierwszą innowacją w tym zakresie było przedłużenie ścian północnej i południowej w kierunku zachodnim i utworzenie w ten sposób specyficznej, głębokiej, otwartej niszy (Arbore i Reuseni, obie cerkwie zbudowano w latach 1503–1504). Większość późniejszych cerkwi posiada już natomiast przedsionki, choć w różnych formach. Mamy więc otwarte przedsionki arkadowe (np. Humor, Moldoviţa, a także wyjątkowe dwukondygnacyjne rozwiązanie w Pârhăuţi), przedsionki zabudowane o dużych oknach (np. Putna, Slatina, Probota, Suceviţa) oraz przedsionki całkowicie zabudowane o niewielkich okienkach (np. dobudowane przedsionki w Voroneţ i Radowcach). Oprócz tego w niektórych świątyniach występują dodatkowe ganki, dodawane po jednym lub obu bokach świątyni (Suceviţa, Bălineşti, Râşca, monastyr św. Jana w Suczawie). Wejście do cerkwi zwykle nie znajduje się na ścianie zachodniej, ale na północnej i/lub południowej, przy zachodnich ich krańcach (wyjątek to np. Pătrăuţi).

plan i przekrój cerkwi w Arbore: po zachodniej stronie cerkwi widoczny daleki występ ścian okalających głęboką niszę, zapowiedź przedsionka; ponadto apsydy boczne ukryte w grubości muru – układ pseudotrójkonchowy (źródło: T. Barucki, Architektura Rumunii, Warszawa 1979, s. 36)	plan i przekrój cerkwi monastyru Humor: cerkiew z otwartym przedsionkiem arkadowym (źródło: R. Brykowski, T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Rumunii, Wrocław 1979, s. 80)
plan cerkwi monastyru Voroneţ: cerkiew z przedsionkiem zamkniętym (źródło: V. Florea, Sztuka rumuńska, Warszawa 1989, s. 77)	plan cerkwi monastyru Suceviţa: cerkiew z zamkniętym przedsionkiem oraz gankami po jego obu stronach (źródło: V. Florea, Sztuka rumuńska, Warszawa 1989, s. 77)
cerkiew monastyru Probota (typowe założenie trójkonchowe)	cerkiew w Arbore (widoczna zachodnia głęboka nisza)

Oświetlenie naturalne świątyni jest niezmiernie skąpe – zapewniają je niewielkie i nieliczne okienka w ścianach oraz w ewentualnej wieży (wyjątki stanowią wspomniane wyżej spotykanie niekiedy przedsionki o większych oknach, dających światło jednak wyłącznie w tym pomieszczeniu). Mury cerkwi z racji ich funkcji obronnych oraz stosowanych technik budowlanych są bardzo grube, od zewnątrz często wzmocnione przyporami na wzór gotycki (nawiązanie do architektury zachodniej i cerkwi w Radowcach). Od zewnątrz ściany są dekorowane rzędami nisz. W przypadku cerkwi niemalowanych z zewnątrz podłużne płytkie nisze mogą obejmować cały obwód świątyni (np. Sfântu Ilie, Putna). Częściej jednak spotkać można podłużne, wąskie, płytkie nisze tylko na powierzchni zewnętrznej absyd (również tych malowanych, np. Humor, Probota, Moldoviţa), przy jednoczesnym pozostawieniu na całym obwodzie świątyni rzędu czy dwóch niewielkich (krótkich i przez to proporcjonalnie szerszych), często głębszych nisz pod samym dachem. Mamy też do czynienia z przypadkami, gdy nisze występują tylko na apsydach (np. Seret, Pătrăuţi) lub tylko pod dachem na całym obwodzie (np. Baia, Dragomirna, Volovăţ). Są też cerkwie w ogóle pozbawione takich nisz (np. Arbore, Reuseni, Râşca). Innym sposobem dekoracji ścian zewnętrznych (stosowanym przed okresem malowania ścian zewnętrznych, czyli przed latami trzydziestymi XVI w.) była dekoracja ceramiczna – kolorowe, emaliowane płytki czy cegły, często pod dachem, także wokół okien (np. cerkiew Wszystkich Świętych w Serecie, cerkiew św. Demetriusza w Suczawie). Uwagę przyciąga też kamieniarka obmurowań okien i drzwi – nawiązująca do gotyckich, a potem i renesansowych wzorów zachodnich (wiązana m.in. z tzw. portalami „długoszowymi” wywodzącymi się z Polski).

nisze na ścianach cerkwi Narodzin św. Jana Chrzciciela w Suczawie	nisze pod dachem cerkwi św. Demetriusza w Suczawie
gotyckie okno i ceramiczna dekoracja wokół nisz na ścianach kaplicy monastyru „Zamca” w Suczawie	gotycka kamieniarka portalu cerkwi Bogdana w Radowcach

Sklepienia cerkwi mają charakter kolebkowy, nawa jednak niemal zawsze zwieńczona jest centralną kopułą (wyjątek to przede wszystkim Radowce), często także kopuły znajdują się w przednawiu (niekiedy dwie, jeśli przednawie jest wydłużone). Kopuły jednak są widoczne tylko od wewnątrz, od zewnątrz ukryte pod dachem. Część cerkwi zwieńczona jest wieżami wznoszącymi się centralnie ponad nawą (na skrzyżowaniu osi wschód – zachód oraz osi absyda północna – absyda południowa). Ich obecność wiązana jest często z osobą fundatora – zazwyczaj były stawiane w cerkwiach fundowanych przez panujących. Wieże wznoszą się na systemie pendentywów, opartym na trzech kwadratach obróconych względem siebie o 45 stopni; często posiadają gwieździste bazy – taki styl sklepień nazywamy stylem mołdawskim, wypracowano go bowiem tu na miejscu. Zapoczątkowany został w Pătrăuţi, tam jednak wieża posiada jeszcze bazę kwadratową. Dachy są zaokrąglane na końcach, wysokie i strome, daleko wystające poza ściany monastyru (rozwiązanie to uchroniło freski przez zniszczeniem). W miejscu, gdzie wznosi się wieża, dachy się urywają – dzięki temu wieża wydaje się być wyższa, widzimy ją bowiem odsłoniętą niemal od poziomu wierzchołka ścian, a w praktyce nad cerkwią wznosi się dzięki temu kilka osobnych dachów.

konstrukcja sklepienia w kaplicy św. Grzegorza w monastyrze „Zamca” w Suczawie	daleko wysunięte okapy dachu oraz wieża cerkwi monastyru Voroneţ

Założenie całych monastyrów odpowiada schematowi bizantyńskiemu (tak wyraźnemu szczególnie na górze Athos) – wolno stojąca świątynia otoczona jest czworobokiem murów, do których przylegają od wewnątrz pozostałe zabudowania klasztorne. Monastyry spełniały bowiem nie tylko funkcje religijne czy kulturalne, ale także polityczne. Stanowiły wyraz potęgi hospodarów je fundujących (swoją rolę odgrywały tu też malowidła – nie tylko poprzez wymowę ideologiczną ich treści, np. w fundacji monastyru Suceviţa sama ich obecność ma oznaczać powoływanie się przez Mohyłów na ich wielkich poprzedników). Oczywiście nie można pomijać tu bardzo praktycznych aspektów obronnych – zarówno wobec niebezpieczeństwa grabieży skarbów zgromadzonych w monastyrze, jak i jako sposób obejścia osmańskich ograniczeń w budowaniu zamków. Warto też pamiętać, że same monastyry mogły stanowić rezydencje książęce. Stąd też mury monastyrów, zazwyczaj wzmocnione narożnymi basztami były bardzo potężne.

monastyr Suceviţa	monastyr Dragomirna

Objaśnienie niektórych używanych wyżej terminów architektonicznych

Apsyda – pomieszczenie dodawane do bryły cerkwi i otwarte do jej wnętrza, w kształcie półkolistym lub półelipsoidalnym, zamykające nawę od wschodu (apsyda ołtarzowa: sanktuarium oddzielone od nawy ikonostasem, gdzie odbywa się prawosławna liturgia, poza oczami wiernych) często zaś także dodawana po południowej i północnej stronie nawy (apsydy boczne); niekiedy apsydy boczne są tylko zaznaczone wewnątrz świątyni, z zewnątrz zaś są niewidoczne wskutek ukrycia całej apsydy w grubości ściany.

Arkada – szereg łuków opartych na filarach lub kolumnach.

Baza – podstawa filaru, kolumny lub innych elementów architektonicznych, jak na przykład wieży.

Cokół – najniższa nadziemna część budowli, zazwyczaj unosząca jej ciężar, niekiedy mająca również inne funkcje użytkowe czy ozdobne, np. rodzaj ławki wokół całej cerkwi.

Ganek – niewielka przybudówka do budynku, pokryta daszkiem, w której znajdują się schody wejściowe.

Koncha – sklepienie niszy w kształcie połowy kopuły.

Kopuła – sklepienie półkoliste, wznoszące się nad częściami cerkwi (zawsze – nad nawą), wspierane na bębnie oraz systemie pendentywów.

Nawa (naos) – główne pomieszczenie cerkwi, z którego za pomocą ikonostasu wyodrębnione jest sanktuarium, w którym odbywa się liturgia; zazwyczaj na planie centralnym (pochodna krzyża greckiego – kwadrat otoczony z trzech stron apsydami lub pseudoapsydami, z czwartej, zachodniej – wnęka z wejściem do przednawia).

Nisza – wnęka w ścianie.

Orientowanie – budowa cerkwi w taki sposób, aby świątynia znajdowała się na osi wschód – zachód z częścią ołtarzową skierowaną ku wschodowi (czyli grobowi Chrystusa w Jerozolimie).

Pendentyw (żagielek) – element konstrukcji sklepienia, na którym wspiera się kopuła – umożliwia przejście od planu kwadratu do koła, na którym opiera się kopuła.

Plan trójkonchowy – plan cerkwi opierający się na prostokącie, w którego wschodniej części umieszczone są trzy apsydy – ołtarzowa (wschodnia) oraz dwie boczne (południowa i północna), przez co wschodni fragment świątyni przypomina swoim planem trójlistną koniczynę. Plan ten łączy w sobie nawiązania do planu krzyża łacińskiego (wydłużony prostokąt stanowi trzon krzyża, apsydy boczne – jego ramiona) oraz krzyża greckiego (równoramiennego – pomieszczenie nawy ma plan centralny i jest otoczone z trzech stron apsydami).

Portal – ozdobne kamienne obramienie otworu drzwiowego.

Przednawie (pronaos, narthex) – wyodrębnione pomieszczenie w cerkwi poprzedzające od zachodu nawę, często służące jako miejsce pochówku oraz babiniec.

Przedsionek (exonarthex, pridvor) – wyodrębnione pomieszczenie w cerkwi poprzedzające od zachodu przednawie, występujące w różnych formach (zamknięte pomieszczenie lub szeroko otwarte z trzech stron arkadami).

Przypora (szkarpa) – fragment muru wystający prostopadle ze ściany na dużej części jej wysokości, poszerzający się ku dołowi, pełniący funkcję konstrukcyjną – podtrzymujący ściany i przenoszący z nich ciężar sklepienia.

Sklepienie – element konstrukcyjny cerkwi służący do jej przykrycia; na Bukowinie najczęściej sklepienie kolebkowe (w kształcie połowy rynny, otwartej do wnętrza świątyni) oraz sklepienie mołdawskie (określenie używane w stosunku do specyficznego systemu pendentywów wspierających kopułę).

2000–2025 Grzegorz Bednarczyk

Materiały z tej strony są objęte prawami autorskimi – zajrzyj do informacji na ten temat.