inne monastyry i cerkwie bukowińskie

Bukowina rumuńska (południowa)

Baia

Baia, pierwotnie nosząca nazwę Mołdawia, stanowiła pierwszy ośrodek władzy tego regionu – w tym znacznym wówczas mieście rezydował z nadania węgierskiego w drugiej połowie XIV w. wojewoda Dragosz. W 1467 r. właśnie tutaj Stefan Wielki odniósł zwycięstwo nad wojskami węgierskimi króla Macieja Korwina (przy tej okazji miasto zostało spalone). Tzw. „biała cerkiew” nosząca wezwanie św. Jerzego ufundowana została zaraz potem (być może już rok później) przez Stefana Wielkiego właśnie dla upamiętnienia jego zwycięstwa nad Węgrami. Jest wzniesiona na planie trójkonchowym, ale apsydy stanowią jedynie zagłębienia od wewnątrz w szerokich murach cerkwi, które od zewnątrz zamaskowane są znajdującymi się w tym miejscu płaskimi, szerokimi występami muru. Zachowały się ślady malowideł zewnętrznych.

W Baia znajduje się również kolejna cerkiew – Zwiastowania. Zbudowana została w 1532 r. staraniem Piotra Raresza. Architektura świątyni zbliżona jest do cerkwi Pârhăuţi – przedsionek jest dwupoziomowy, górny poziom, z arkadami, pełni funkcję wieży. Cerkiew była malowana, z zewnątrz zachowały się jedynie ślady malowideł (można rozpoznać scenę oblężenia Konstantynopola).

Ruiny katedry katolickiej pod wezwaniem śś. Piotra i Pawła świadczą o wpływach katolickich jeszcze dość silnych w II połowie XIV i na początku XV w. Baia stanowiła silny ośrodek katolicyzmu, istniał tu klasztor franciszkański (nic po nim nie pozostało), a katedra, której ruiny możemy dziś oglądać, powstała, gdy w 1414 r. za zgodą Aleksandra Dobrego utworzono tutaj biskupstwo katolickie. Była to świątynia gotycka, halowa (jednonawowa), z wieżą od strony zachodniej. W ruinę popadła w XVII w.

Baia, ruiny katedry katolickiej	Baia, biała cerkiew

Bălineşti

Cerkiew św. Mikołaja na brzegu Seretu ufundował ok. 1493 r. kanclerz Stefana Wielkiego Ion Tăutu. Budowla ma kilka ciekawych rozwiązań architektonicznych. Apsyda ołtarzowa, od wewnątrz półkolista, od zewnątrz zamknięta jest wielobocznie (plan ośmiokąta) – również wielobocznie (a nie prosto) zamknięta jest świątynia od zachodu (w pewnym stopniu planem nawiązano tutaj do sakralnego budownictwa drewnianego). Od południa do świątyni przylega wieża (dzwonnica), której najniższy poziom pełni funkcję otwartego ganku o bogato rzeźbionej balustradzie. Apsydy boczne są tylko zasymulowane od wewnątrz. Odnaleźć można tutaj wiele elementów gotyckich (sklepienie gwieździste ganku, cokół obiegający cerkiew, żebra w sklepieniach i in.). Malowidła wewnętrzne pochodzą jeszcze z końca XV w., wśród nich wyróżnia się portret fundatora w obrazie wotywnym (przedstawiona tutaj jego córka pojawia się później na obrazie wotywnym w Humorze jako żona kanclerza Bubuioga), sceny z życia św. Mikołaja; w apsydzie ołtarzowej dominować ma przedstawienie Maryi z Dzieciątkiem na tle gwieździstego nieba. W części fresków widoczne są wpływy renesansowe (Jezus przed sądem, droga krzyżowa, złożenie do grobu, św. Barbara). W niektórych malowidłach zastosowano 4–5 odcieni jednego koloru, co nadaje im szczególnej subtelności. W XVI w. wykonano także malowidła zewnętrzne, z których jednak do dnia dzisiejszego zachowały się małe fragmenty (Sąd Ostateczny). Ponadto z zewnątrz można znaleźć dekorację ceramiczną z motywami heraldycznymi. Częściowo zniszczona świątynia w XIX w. była używana przez Austriaków jako magazyn.

Dolheştii Mari

Prawdopodobnie tutaj w 1457 r. Stefan Wielki pokonał z pomocą hospodara wołoskiego Włada Palownika zabójcę swego ojca Piotra Arona, dzięki czemu mógł objąć tron hospodarski. W roku 1481 ufundowana została tutaj przez jednego z jego dostojników Şendreę cerkiew św. Paraskewy. Wnętrze, co wyjątkowe, nakryte jest sklepieniem kolebkowym, zachowały się oryginalne malowidła. Otwarty przedsionek dobudowano w XIX w.

Hagigadar

Cerkiew ormiańską Zaśnięcia Matki Boskiej zbudował w latach 1512–1513 Asduadzadur Donavachian. Opiekowali się nią zakonnicy z klasztoru w Suczawie, od początku funkcjonowała ona jako miejsce pielgrzymkowe – do dziś święto w dniu 15 sierpnia ściąga do sanktuarium ogromne rzesze wiernych z całego świata. Zbudowana na planie prostokąta, a apsydą wschodnią i smukłą wieżą. W XIX w. dostawiono przedsionek.

Mănăstioara

W tej wiosce pod Seretem znajduje się skit (rodzaj małego monastyru) św. Onufrego. Zbudowany na początku XVII w.

Pârhăuţi

Cerkiew pod wezwaniem Wszystkich Świętych ufundował w 1522 r. kanclerz Gavril Trotuşanu (który w 1538 r. zdradził Piotra Raresza i doprowadził do jego obalenia, a stracił głowę po jego powrocie w 1541 r.). Ma ona wyjątkową strukturę architektoniczną. Postawiona jest na planie prostokąta, z apsydami zaznaczonymi tylko od wewnątrz; po stronie zachodniej umieszczono dzwony w górnej części dwukondygnacyjnego otwartego przedsionka, gdzie znajdują się w murze cztery szerokie arkady (po dwie na kondygnację, górna kondygnacja posiada też po jednej dużej otwartej arkadzie w ścianach północnej i południowej) – nie ma natomiast wieży. Ozdobiona jest malowidłami wewnętrznymi z lat 1539–1540, utrzymanymi w tonacjach żółci, wśród których uwagę zwraca cykl zwiastowania. Brak fresków tylko w części apsydy ołtarzowej, gdzie zostały zniszczone.

Pătrăuţi

Urocza cerkiewka w Pătrăuţi pod wezwaniem Podniesienia Krzyża Świętego ufundowana została przez hospodara Stefana Wielkiego w roku 1487. W założeniu fundatora miała stanowić centrum żeńskiego monastyru (dziś wiele spośród monastyrów jest żeńskich, jednak wszystkie fundacje Stefana początkowo przeznaczone były dla mnichów). Miała długo pozostawać opuszczona, a odrestaurowano ją na początku XVIII w. Budowla wznosi się na planie trójkonchowym, nad nawą wznosi się wieża (jednak na bazie kwadratowej, nie gwieździstej) – sposób jej podparcia to pierwowzór sklepienia mołdawskiego. Ma gotyckie obramowania okien i portale, na ścianach apsyd zaś arkadowe nisze oraz dekorację ceramiczną z płytek w odcieniach fioletu i zieleni (taka dekoracja znajduje się także wokół wieży).

Malowidła wewnętrzne pochodzą z końca XV w., szczególnie warte uwagi jest wyjątkowe przedstawienie Kawalkady Krzyża Świętego w przednawiu – wyraz uczuć antyosmańskich (być może też ślad planowanej krucjaty antytureckiej). Scena ta przedstawia cesarza rzymskiego Konstantyna Wielkiego, z krzyżem w ręku na czele wojsk przeganiającego pogańskich wrogów z pola bitwy. W nawie szczególnie interesujący jest obraz wotywny, przedstawiający Stefana Wielkiego ofiarowującego model cerkwi (tu – nieotynkowanej) Chrystusowi. Znaleźć można tutaj także ponownie Konstantyna Wielkiego, a ponadto w nawie znajdują się duże przedstawienia świętych Jerzego i Demetriusza. Z kolei malowidła na zewnątrz ograniczają się do przedstawionego na ścianie zachodniej, zachowanego częściowo Sądu Ostatecznego (pochodzącego z ok. 1550 r.), długo zakrytego tynkiem.

Wewnątrz cerkwi znajduje się kamienna płyta nazwana „stołem Stefana”, obok zaś – drewniana dzwonnica.

Pătrăuţi, cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego

Radowce (Rădăuţi)

Cerkiew św. Mikołaja zwana powszechnie cerkwią Bogdana jest najstarszym murowanym zabytkiem zachowanym na Bukowinie. Powstała zapewne ok. roku 1360 na miejscu wcześniejszego drewnianego kościółka, prawdopodobnie ufundowana przez Bogdana I, pierwszego niezależnego hospodara Mołdawii (Radowce stanowiły jego siedzibę). W 1471 r. świątynia stała się siedzibą biskupstwa. W końcu XX zorganizowano tutaj monastyr.

Cerkiew zbudowano na planie bazylikowym, ulegając wpływom romańskim, zachodnim (polskim i węgierskim) – jest to jedyny taki wypadek na Bukowinie. Nie posiada wieży. Jest tu swego rodzaju prezbiterium; w nawie i przednawiu mamy podział na nawę główną i nawy boczne, które mają w górnej części pozorne empory. Taki układ jednak, z uwagi na zewnętrzne rozwiązanie konstrukcji (duży dach, małe okienka) w przeciwieństwie do kościołów zachodnich nie daje wnętrzu światła. Sklepienia są kolebkowe. Odmienny charakter ma dobudowany potem zamknięty przedsionek, noszący już wyraźne znamię stylu miejscowego (fundacja hospodara Aleksandra Lăpuşneanu z 1559 r., wówczas także wymieniono kamienne obramowania okien – w stylu gotyckim). Na zewnątrz ściany wzmocnione są przez przypory (w ilości również niespotykanej w Mołdawii), a w górnej części ozdobione fryzem arkadowym. Wolno stojąca dzwonnica pochodzi z roku 1781. Malowidła wewnątrz cerkwi (od zewnątrz jej nie ozdabiano w ten sposób) zachowały się do naszych czasów dzięki dwóm restauracjom, które przeprowadzono za czasów Aleksandra Lăpuşneanu oraz w XIX w.

Cerkiew Bogdana jest nekropolią hospodarów mołdawskich – spoczęli tutaj Bogdan I, jego syn Laţcu, Roman I, Stefan I i Bogdan II (ojciec Stefana Wielkiego). Stefan Wielki, z czasów którego pochodzi większość malowideł (jego postać znajdziemy na obrazie wotywnym), ufundował płyty nagrobne ozdobione płaskorzeźbami, które łączą tradycję bizantyńsko-orientalną (stylizowane liście palmowe) z elementami miejscowymi (z kolei liście buków, grabów i wiązów).

Radowce, portal cerkwi św. Mikołaja

Râşca

Zgodnie z tradycją, istniała w tym miejscu wcześniej drewniana cerkiewka – fundacji jeszcze Bogdana I, przeniesiona tutaj z Bogdăneşti. Dzisiejsza budowla składa się z dwóch części. Niewielką cerkiew św. Mikołaja wzniósł tutaj hospodar Piotr Raresz w roku 1542. Z kolei w latach 1611–1617 namiestnik Costea Băcioc dodał do niej od zachodu duży przedsionek z otwartym gankiem od południa. Podział ten zresztą jest do dzisiaj widoczny – pierwotna cerkiew jest malowana od zewnątrz, dodana część jest dziś otynkowana na biało, ponadto przedsionek ma nieco większą szerokość, co widać szczególnie od północy. Postawiona na planie trójkonchowym, cerkiew początkowo miała jedną wieżę nad nawą, po rozbudowie otrzymała również drugą wieżę po stronie zachodniej (nad nowo zbudowanym przedsionkiem), co stanowi rzadkość wśród cerkwi bukowińskich. Monastyr otoczony jest murami obronnymi pochodzącymi z XVII–XVIII w., budynki klasztorne pochodzą z XIX w.

Malowidła cerkwi wykonane zostały w 1552 r., ich autorem był Grek – Stamatello Cotronas. Malowidła wewnętrzne zostały niestety przemalowane w XIX w. Zwrócić uwagę można na postać patrona świątyni oraz obraz wotywny przedstawiający panującego wraz z rodziną (co ciekawe, mamy na nim trzy wieże – dwie zatem domalowano po rozbudowie cerkwi w XVII w., obok bowiem istniejącej murowanej, miał też Băcioc zbudować trzecią – drewnianą). Malowidła zewnętrzne nieźle się zachowały na ścianie południowej, której kompozycja jest dość nietypowa jak na cerkwie bukowińskie – znajdują się tutaj drabina cnót (rzadko spotykana) oraz Sąd Ostateczny (zwykle przedstawiany na ścianie zachodniej). Na części wschodniej podziwiać można sceny z życia św. Antoniego.

Pochowani tutaj zostali m.in. biskup Macarie, autor znanej kroniki (tutaj zresztą spisanej, monastyr stanowił prężne centrum kulturalne) oraz Anastazja, matka Aleksandra Lăpuşneanu.

Râşca, piekło ze sceny Sądu Ostatecznego w przedsionku cerkwi św. Mikołaja

Reuseni

Budowa cerkwi św. Jana Chrzciciela została rozpoczęta przez Stefana Wielkiego w 1503 r. i ukończona przez jego syna Bogdana Ślepego w 1504 r. Jest niemal identyczna w swej formie jak cerkiew Arbore, również posiada obszerną niszę po zachodniej stronie, w przeciwieństwie do Arbore posiada jednak wieżyczkę. Budowa cerkwi miała upamiętnić ojca Stefana Wielkiego, zabitego w tej miejscowości w 1453 r. przez stryja Stefana – Piotra Arona.

Seret (Siret)

Cerkiew Trójcy Świętej jest jednym z najstarszych kamiennych zabytków sakralnych Mołdawii, pochodzi z drugiej połowy XIV w. Niektórzy badacze twierdzą nawet, że była częścią dworu wojewody Sasa, który administrował Bukowiną w latach 50-tych XIV w., bezpieczniej jednak jest datować ją na czasy hospodara Piotra Muşata (1375–1391), który z Seretu uczynił swoją stolicę. Świątynia ta, adaptująca wzory bizantyńskie, stanowi pod względem architektonicznym prototyp wszystkich późniejszych, omawianych tutaj świątyń. Zbudowana została na planie trójkonchowym, składa się z części ołtarzowej, przedłużonej nawy i przednawia, a nawę sklepia kopuła ukryta w dachu (w przednawiu – sklepienie kolebkowe). Wyróżnia ją od innych cerkwi z pewnością znaczne odsunięcie apsyd bocznych od apsydy ołtarzowej. Od zewnątrz dekorowana jest kolorową ceramiką (glazurowymi tarczami) – pierwowzór dla późniejszych takich rozwiązań na Bukowinie (stosowanych szczególnie w czasach Stefana Wielkiego). Nie posiada żadnych malowideł wewnętrznych.

Cerkiew św. Jana Chrzciciela ufundował w latach 1672–1674 hospodar Stefan Petryczejko. Postawiono ją na miejscu zrujnowanej już wcześniejszej świątyni, która miała powstać jeszcze w końcu XIV w., staraniem Małgorzaty Muszaty, protoplastki dynastii Muszatowiczów. Cerkiew zbudowana w tradycyjnym stylu jest jednak dość ociężała. Przedsionek i dzwonnicę dobudowano na przełomie XVIII i XIX w.

Ponadto w Serecie można odszukać ślady zamku z XIV w. Nie zachowały się żadne ślady katedry katolickiej (biskupstwo istniało tutaj w latach 1371–1435).

Seret, plan i przekrój cerkwi Trójcy Świętej (źródło: T. Barucki, Architektura Rumunii, Warszawa 1979, s. 34)

Sfântu Ilie

Cerkiew św. Eliasza zbudowana została w 1488 r. staraniem Stefana Wielkiego, pierwotnie jako część monastyru. Posiada plan trójkonchowy i wieżę-latarnię, składa się z nawy i przednawia. Ściany wsparte są z zewnątrz przyporami, zaś w płaszczyźnie elewacji, wokół całego obwodu cerkwi, znajduje się szereg nisz. Pod niszami znajduje się dekoracja z emaliowanych na zielono i żółto cegieł. Cerkiew odnowiona została w XVII w., wtedy również przemalowano freski pochodzące pierwotnie zapewne z przełomu XVI i XVII w., dzisiaj źle zachowane. Na zewnątrz dostrzec można jedynie od południa zarysy drabiny cnót. Z ciekawszych malowideł wewnętrznych należy wymienić obraz wotywny (w nawie), sceny z życia św. Eliasza (w przednawiu) oraz przeobrażenie na górze Tabor (na jednym z pendentywów wieży).

Slatina

Monastyr ufundowany został w 1561 r. przez hospodara Aleksandra Lapuşneanu, który zaplanował go na nekropolię swojej rodziny (został tu pochowany wraz z żoną i córką). Założenie składa się z dużych rozmiarów cerkwi pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, domu książęcego (jeden z niewielu przykładów architektury świeckiej tej epoki) oraz innych zabudowań zamkniętych czworobokiem potężnych murów obronnych z narożnymi wieżami i wieżą bramną. Zarówno na murach, refektarzu, jak i na domu książęcym znajdujemy już pierwsze ślady renesansu, co zawdzięczamy prawdopodobnie rzemieślnikom rodem z Siedmiogrodu. Cerkiew zbudowano na planie trójkonchowym, choć na zewnątrz apsydy nie mają półkolistego charakteru – ukryte są w płaskich, szerokich występach murów. Ma też wieżę i zamknięty przedsionek. Przypory cerkwi (a więc element wywodzący się z gotyku) są o wiele delikatniejsze niż we wcześniejszych fundacjach. Malowidła wewnętrzne z XVI w. zostały przemalowane w XIX w., choć potem odkryto niektóre oryginalne przedstawienia – m.in. obraz fundacyjny.

Slatina, piekło ze sceny Sądu Ostatecznego w przedsionku cerkwi

Solca

Monastyr zbudował tutaj w latach 1612–1622 hospodar Stefan Tomşa II. Jego forma w pewnym stopniu uległa zmianom podczas restauracji w roku 1902. Cerkiew św. Piotra i św. Pawła jest bardzo masywna – cztery pary przypór wpierają dwumetrowej grubości mury. Dach wspiera się na szeregu kroksztyn, które stanowią też element dekoracyjny, zastępujący powszechnie wcześniej występujące nisze pod dachem. Świątynia jest trójapsydowa, apsydy boczne zaznaczone są tylko od wewnątrz w bardzo grubym murze – na zewnątrz w tym miejscu mamy podwójnej szerokości przypory. Pomieszczenie grobowe nie było używane – fundator zmarł z dala od kraju. Zachowały się też fortyfikacje monastyru z wieżą bramną z 1623 r.

Todireni

Monastyr ten znajduje się dziś w suczawskiej dzielnicy Burdujeni. Jest fundacją Teodora Mohyły z końca XVI w. Sama cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego straciła pierwotne kształty po przebudowie w końcu XVIII w. (m.in. wyburzono mur dzielący nawę i przednawie, dzięki czemu nawa jest nietypowo długa). Ciekawa jest kamieniarka obramowań okiennych oraz obraz wotywny pochodzący z XVIII w. Wewnątrz znajdują się dwa obrazy fundacyjne, oba jednak późne – z XVIII i XIX w. Mury oraz dzwonnica pochodzą z 1597 r.

Volovăţ

Cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego jest fundacją Stefana Wielkiego z lat 1500–1502. Zastąpiła istniejącą tu drewnianą cerkiew wiązaną z wojewodą Dragoszem (tutaj właśnie miał być pochowany), którą miano przenieść do Putnej. Pozbawiona malowideł, bardzo prosta – na planie prostokąta, z zaznaczonymi tylko od wewnątrz apsydami, posiada archaiczne sklepienie kolebkowe. Nie posiada żadnych malowideł, dekorację stanowią gotyckie obramowania drzwi i okien oraz od zewnątrz dwa rzędy nisz pod dachem.

Zăhăreşti

Cerkiew została ufundowana przez Nicolae Hira, dowódcę twierdzy chocimskiej, w 1542 r. Zbudowana jest na planie prostokąta z wieżą ponad nawą. Bardzo ciekawa jest bogata kamieniarka zachodniego portalu, dowodząca wpływów renesansowych.

Bukowina ukraińska (północna)

Bukowina ukraińska pod względem zabytków architektury jest nieco uboższa względem Bukowiny rumuńskiej. Zdecydowaną większość jej dziedzictwa stanowią liczne drewniane cerkiewki (niekiedy niezmiernie wiekowe), poza tym warta oglądnięcia jest secesyjna zabudowa stolicy – Czerniowiec oraz imponujący zamek w Chocimiu. Poniżej natomiast krótkie wzmianki o dwóch zabytkach murowanej architektury sakralnej, wpisującej się w tradycje bukowińskie.

Horecza

Cerkiew Narodzenia Bogurodzicy w Horeczy (obecnie dzielnica Czerniowiec) zbudowana została na miejscu starszej, drewnianej budowli w 1767 r. Została wzniesiona na planie trójkonchowym, z zaznaczonymi z zewnątrz ryzalitami, ma charakter obronny. Barokowa, zamiast tradycyjnego mołdawskiego dachu jest zwieńczona na wzór rosyjski siedmioma różnej wielkości kopułami. Malowidła wewnętrzne pochodzą z XVIII w.

Toporowce

Cerkiew św. Eliasza powstała w 1650 r. Stało się tak dzięki oddaniu przez hospodara mołdawskiego Mirona Barnovschi (który mieszkał tutaj) tej miejscowości monastyrowi Zaśnięcia Matki Bożej w Jassach. Cerkiew składa się z nawy, przednawia i przedsionka, postawiona jest na planie trójkonchowym, ale apsydy od zewnątrz zaznaczone są tylko przez szerokie, płaskie występy muru. Wejście do świątyni prowadzi przez gotycki portal. Nawa, przednawie, ale i apsyda ołtarzowa nakryte są kopułami zatopionymi na wzór mołdawski w klasycznym dla bukowińskich cerkwi dachu. Cerkiew nie posiada wieży, a w pobliżu znajduje się dzwonnica.

2000–2025 Grzegorz Bednarczyk

Materiały z tej strony są objęte prawami autorskimi – zajrzyj do informacji na ten temat.